Листая “Географию…” Аркадия Смолича

20 гадоў таму ў выдавецтве «Беларусь» была перавыдадзена “Геаграфія Беларусі” Аркадзя Смоліча. Да чытача вярнуўся першы падручнік па геаграфіі нашага краю, дзе ён разглядаўся як асобная краіна са сваімі адметнасцямі, а не як частка Расіі ці Польшчы. А.Смоліч далучыўся да нацыянальнага руху яшчэ ў 1910 г., будучы студэнтам інстытута сельскай гаспадаркі і лесаводства, ды неўзабаве стаў адным з найбольш прыкметных яго дзеячаў. У 1918 г. ён заняў пасаду народнага сакратара (міністра) асветы ва ўрадзе Беларускай Народнай Рэспублікі (дзеля справядлівасці заўважым, што ўсё “міністэрства” складалася з аднаго чалавека). У 1919 г., у цяжкіх ваенных умовах, выдаў першы варыянт сваёй “Геаграфіі…”. У прадмове адзначалася (цытаты падаюцца на мове арыгінала – А.Б.): “…масы беларусаў, прайшоўшыя расейскія ды іншыя школы, яшчэ і дагэтуль глядзяць на родны край вачамі казённых вучэбнікаў. Беларуская маладзёж даведвалася ў школе толькі аб тым, што яе Бацькаўшчына – гэта нейкае адно балота; самае важнае ў ёй – гэта хвароба “каўтун”, а па-за гэтым больш няма нічога цікаўнага”. Каб разбурыць гэты стэрэатып і адкрыць моладзі багацце роднага краю, аўтар і задумаў сваю працу. Стваралася яна ў пару, калі не было ніякіх абагульняючых работ па гэтай тэме, нават мова яшчэ не была ўнармавана і значна адрознівалася ад сённяшняй літаратурнай. Але былі жаданне працаваць дзеля сваёй краіны і вера ў яе адраджэнне.
З цягам часу кніга дапаўнялася, перапрацоўвалася, вытрымала яшчэ тры выданні. Яе выкарыстоўвалі ў якасці падручніка і ў заходнебеларускіх гімназіях і ў школах БССР. Цікава адзначыць, што аўтар разглядаў Беларусь не ў тагачасных палітычных граніцах (у 1920 г. наша краіна была падзелена на пяць частак), а ў этнаграфічных межах.
Пасля Грамадзянскай вайны Аркадзь Смоліч плённа працаваў на культурна-навуковай ніве ў Савецкай Беларусі. Заслужана здабыў рэпутацыю спецыяліста ў галіне эканомікі і аграноміі, удзельнічаў у правядзенні адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы, чытаў лекцыі ў БДУ, выдаў некалькі навуковых прац, быў ініцыятарам разгортвання краязнаўчага руху. Ён стаў першым беларускім прафесарам геаграфіі. Але перыяд актыўнай дзейнасці неўзабаве скончыўся. У 1930 г. у ліку ста з лішнім навукоўцаў, грамадска-палітычных дзеячаў і пісьменнікаў, вучоны быў арыштаваны і высланы на Урал. У 1937 г. паўторна арыштаваны і праз год расстраляны. Яго кнігі схавалі ў спецсховішчах, і толькі на пачатку 90-х яны вярнуліся да чытача.
Вядома, сёння нельга разглядаць “Геаграфію Беларусі” 1920-х гадоў, як школьны падручнік. Яна хутчэй уяўляе цікавасць, як гістарычная крыніца. На яе старонках можна знайсці звесткі не толькі па геаграфіі, але і па гісторыі, этнаграфіі, эканамічным становішчы краіны на пач. ХХ ст. Да таго ж, кніга застаецца неперасягнутым узорам навукова-папулярнага апісання нашай зямлі. Сустракаюцца згадкі і пра Клеччыну. Сто гадоў таму яна ўваходзіла ў склад Слуцкага павета.
Пра сам горад А.Смоліч піша: “Клецак – даўнейшае дрыгавіцкае места. На памятку аб мінуўшчыне засталося тут абшырнае замчышча, абкружанае з усіх бакоў балотам. Цяпер Клецак вялікае тарговае і прамысловае мястэчка (7 тыс. жыхараў) ля р.Лані. У мястэчку некалькі млыноў, хвабрыка грабянёў, і моцна разьвіта гародніцтва. Тут-жа істнавала адна з старэйшых і мацнейшых пазычковых касаў. У Клецку вядзецца значны гандаль збожжам, ільняным сяменьнем ды інш.” Фотаздымак “Жаночая вопратка з-пад Клецку” выкарыстоўваецца як ілюстрацыя для адпаведнага раздзела: “Жаночая вопратка складаецца з вышытае на рукавох кашулі, саматканае каляровае з прыгожым рысункам спадніцы, або андарака, і гарсэціка, ці кітліка, з сукна, а то і шоўку ды аксаміту, які надзяваецца на кашулю. Заместа гарсэціка часта надзяваецца звычайны каптан. На галаве замужнія кабеты носяць наметкі з даўгое палатніны, якой абкручуецца галава, а канцы спускаюцца ўніз. Носяць гэтаксама чапцы і найзвычайней – хусткі”.
Калі меркаваць па карце “Беларускія гаворкі”, Клеччына размешчана ў дзвюх моўных зонах. Паўночная частка сённяшняга раёна адносіцца да арэала “галоўнай беларускай гаворкі”. Паўднёвая мае свае асаблівасці: “Рэзкай яе адзнакаю ёсць ужываньне заместа –ся на канцы дзеясловаў – са (прыкл., зваліўса, глядзеўса), дзеля чаго тамашніх беларусаў называюць сакунамі. У іхняй гаворцы ёсць і яшчэ некаторыя асобнасьці. Прыкл., яны часамі заместа: буду хадзіць, буду рабіць; ужываюць старадаўнія формы: хадзіціму, рабіціму і г.д.”. На значнае адрозненне гаворак у гэтых частках Клеччыны, яшчэ да А.Смоліча, звярталі ўвагу этнограф Павел Шпілеўскі і мовазнаўца Яўхім Карскі.
Таксама розныя часткі раёна некалькі адрозніваюцца паводле ландшафту: “На поўначы Слуцкага павета цераз Клецак і Капыль ідзець узгор’е, што памалу зьніжаецца к поўдню. На ўзгор’і і яго спадах ляжаць багатыя гляістыя грунты. Мяйсцовасьць тут вельмі густа заселеная, лясоў мала. Паўднёвая частка павету мае пяшчаныя грунты, пакрыта лясамі і балотамі”. Аўтар адзначае, што паколькі на захадзе Беларусі лясы былі прыватнай уласнасцю (большасць лясных масіваў Клеччыны належала Радзівілам – А.Б.), то гаспадары пераважна пастаўлялі драўніну на экспарт. У той час, як сяляне маглі карыстацца лесам вельмі мала і толькі за плату.
Гаворачы пра гаспадарку, аўтар піша, што Слуцкі і Наваградскі паветы з’яўляюцца самымі ўраджайнымі ва ўсёй Беларусі, шмат збожжа адсюль вывозіцца за мяжу і ў іншыя рэгіёны краіны, але робіць заўвагу: “На такіх самых грунтох, якія ў нас даюць ураджаі ў сярэднім па 40-50 пудоў жыта з дзесяціны (1 пуд = 16,3 кг; 1 дзесяціна = 1,09 га), нямецкі гаспадар зьбірае 100 і больш пудоў”. Гаспадарчай адметнасцю Случчыны было тое, што тут вырошчвалі шмат пшаніцы, у той час, як у большасці іншых рэгіёнаў галоўнай культурай з’яўлялася жыта. Таксама шмат пасяўных плошчаў займалі авёс і бульба. Апошнюю пераважна перапрацоўвалі на спірт у броварах (вінакурнях). На мяжы ХІХ – ХХ стст. у Беларусі гэта быў найбольш пашыраны тып прадпрыемства. На Клеччыне яны дзейнічалі ў Радзівілімонтах, Кунцаўшчыне, Дунайчыцах, Тучы, Галынцы, Карацку. Паводле А.Смоліча ва ўсіх беларускіх броварах перад Першай сусветнай вайной выпрацоўвалі каля 15 мільёнаў вёдзер спірту (вядро = 12,3 літра). Прыблізна 9 мільёнаў з іх ішлі на экспарт за межы краю. Пры гэтым Беларусь, асабліва заходняя, была ці не самым цвярозым рэгіёнам Расійскай імперыі. У раздзеле, прысвечаным жывёлагадоўлі, А.Смоліч адзначае, што перад вайной у многіх маёнтках Слуцкага павета пачалі звяртаць увагу на конегадоўлю. Гэта з’ява не абышла і Клеччыну. Так, у маёнтку Булгака (Шчэпічы) гадавалі бельгійскую пароду коней, у маёнтку Багдановіча (Жомайдзь) – англанармандскую. Увогуле, на пач. ХХ ст. у нашым краі назіраўся сапраўдны гаспадарчы ўздым. У “Геаграфіі Беларусі” чытаем: “Гаспадарка на Случчыне наагул стаіць добра і гаспадары найбольш заможныя, хаця часта – малазямельныя. Усюдых стараюцца дзяржаць палепшаныя пароды сьвіньняў і кароваў. У некаторых мяйсцох разьвіваецца пакрысе сыраварэньне. Сяляне сеюць шмат кармовых траваў… Зямлю акуратна гнояць, вырабляюць яе плугам, а часамі і спранжыноўкаю”.
І на заканчэнне – пра надвор’е. Якім яно было сто гадоў назад. У паўднёва-заходняй Беларусі: “Сярэдняя гадавая тэмпература вышэй +60, а тэмпература студзеня каля -50, -60. Зіма трывае ня больш 3-х месяцаў (ад паловы сьнежня да пачатку сакавіка), прычым вызначаецца частымі адлігамі, ад якіх бывае, што сярод зімы, у студзені навет, на некалькі тыдняў гіне сьнег і прападае санная дарога. Сьнег узімку ідзець тут дужа часта, што таксама змяншае маразы. Леты бываюць ня вельмі гарачыя (ліпень +18,50, +190), моцна дажджыстыя і хмарныя. Аднак, што вельмі важна для гаспадаркі, тут саўсім блізка не бывае летніх прымаразкаў. Дзякуючы гэтаму і, асабліва, мягкой зіме тут магчыма шырокае разьвіцьцё садоўніцтва”.

 Андрэй Блінец, пазаштатны аўтар газеты, г.Клецк.